Gamzigradska Romulijana obilježava ovih dana 60 godina od početka zvaničnih arheoloških istraživanja na ovom području. Obilježavanje prati znatno više optimizma nego pre 17 godina, kada je njen najpoznatiji istraživač, akademik Dragoslav Srejović, dva mjeseca uoči smrti, bio pokoleban u nadi da će se njegov san o svjetskoj zaštiti i svjetskoj slavi ovog dragulja ostvariti, piše Politika.
Srećom, Romulijana je 2007. godine dobila zaštitu Uneska i to je, od tada, osokolilo njene istraživače i zaštitare i počelo, u znatnom većem broju, da privlači turiste iz naše zemlje i svijeta. Romulijana nije ponovo zarasla u korov, od čega je akademik istraživač strahovao, ostavljajući na samrti (1996. godine) zavjet da se to ne dogodi.
Prije nego što je Srejović ovdje stigao, 15. maja 1953. godine, kada je zvanično krenulo istraživanje, puno toga je bilo otkriveno. I uveliko se naslućivalo da ispod zagonetnih bedema u korovu ne leži nekakvo vojno utvrđenje, koje su mještani Gamzigrada iz Zaječara nazivali Kastrum. Počelo je, u stvari, od raskošnog mozaika izuzetne vrijednosti za koji je utvrđeno da se zove „Venatori” (lovci). Otkriven je 2. juna 1953. godine, samo 19 dana nakon početka zvaničnih istraživanja. I odmah se rodila sumnja: otkud tako raskošan ukras u vojnom utvrđenju. Da je u pitanju neka raskošna građevina, a ne utvrđenje, već tada su posumnjali prvi njeni istraživači – Vekoslav Popović, prvi direktor zaječarskog Narodnog muzeja, i Đorđe Mano Zisi, arheolog. Ali, njihovim „Venatorima”, nažalost, nije bilo suđeno da ostanu u zaječarskom muzeju. Ubrzo je u posjetu Timočkoj krajini, 8. juna 1961. godine, stigao Josip Broz Tito i timočki rukovodioci su mozaik poklonili dragom vođi. Srećom, on je ipak poslije 34 godine vraćen Zaječarcima, 14. decembra 1995. godine.
Usljedila su nova iskopavanja. Otkriveni su novi mozaici, ukrasna plastika, hramovi, vajarski kipovi Jupitera i Arijadne, zaštitne kule. Sve carski raskošno. Ukazivala se palata. Akademik Srejović je, najzad, i zvanično 1984. godine saopštio da je to Romulijana, palata koju je sagradio rimski car Galerije i dao joj ime po njegovoj majci Romuli. Upravo je te godine u ljeto istraživačka ekipa akademika Srejovića u jugozapadnom dijelu palate pronašla kameni blok arhivolte, od tufopeščara, na kojoj je uklesan natpis Felix Romuliana (Srećna Romulijana). Slijedili su novi ubedljivi istraživački dokazi Srejovića: juna 1993. otkrivena je glava sa biste imperatora Galerija, a od 1989. do 1993. godine otkriveno je i više sakralnih objekata na brdu Maguri, iznad palate, gdje su činom apoteoze, spaljivanjem poslije smrti, uzdignuti Galerije i njegova majka.
Poslije upisa na listu Uneska počela je nova era Romulijane. To je period kada Narodnim muzejom u Zaječaru, uključenom u sva ova istraživanja, rukovodi Bora Dimitrijević. U razgovoru za „Politiku”, povodom šest decenija istraživanja ove rimske carske palate, on ističe najbitnije.
Najprije su, veli, na Romulijanu stigli stručnjaci Njemačkog arheološkog instituta iz Frankfurta i počeli da primenjuju savremene istraživačke metode – geomagnetsku i geofizičku. Od 2003. do kraja prošle godine pod zemljom je u okolini palate snimljeno (detektovano), bez iskopavanja, više od 50 vrlo zanimljivih građevina. U naselju sa urbanim odlikama van sjevernog zida palate naznačena je i građevina gdje je rođen Galerije. Time je pobijena tvrdnja da je graditelj Romulijane rođen u nekom udaljenom timočkom selu.
Svjetski značajno otkriće jeste otkriće mermerne statue tračkog konjanika. Ona je otkrivena je 17. juna 2010. godine. Neočekivano, otkriveno je i sedam hrišćanskih bazilika koje su, van zidova palate, građene između 4. i 6. vijeka. Na temeljima jedne od njih, iz šestog vijeka, patrijarh srpski Irinej održao je 1. maja 2011. godine, u sasluženju sa pet srpskih episkopa, Svetu arhijerejsku liturgiju. Pred više od 1.000 posjetilaca patrijarh je tog dana, poslije 14. vjekova, ponovo osvještao ovaj hrišćanski hram. A održan je tada tu i naučni skup „Hrišćansko nasljeđe Feliks Romulijane”. Povod je bio to što je car Galerije 30. aprila 311. godine donio prvi Edikt o toleranciji vjera. Dogodilo se, u stvari, neočekivano: vladar paganin koji je bio poznat kao najveći i najkrvaviji progonitelj hrišćana u rimskom carstvu iznenada je „omekšao” pet dana prije svoje smrti. I tako je njegov edikt, što je bilo malo poznato, bio uvod u Konstantinov Milanski edikt iz 313. godine.
Poslije dobijanja zaštite Uneska, procjenjuje direktor Dimitrijević, sve bi trebalo da bude lakše i berićetnije za Romulijanu. Uz pomoć države, počeće uskoro gradnja novog vizitorskog centra, biće ubrzana konzervacija do sada otkrivenog. Hrabri to što je pomoć države izdašnija, što stižu donacije iz Njemačke, Italije, Amerike, Norveške. Japana, Francuske, Kanade... Biće produžen i ugovor sa njemačkim arheolozima.
(Izvor:B92)
