Tekst je objavljen danas.

Već 2. aprila 2023. godine politički lider sa najdužim stažom u Jugoistočnoj Evropi, a do prošle sedmice predsjednik Demokratske partije socijalista (DPS) Milo Đukanović izgubio je kandidaturu za treći mandat na mjestu predsjednika Crne Gore. Poslovični „Teflonski Don“ crnogorske politike, Đukanović je doživio prvi politički poraz u dugogodišnjoj karijeri, i to od političkog novajlije Jakova Milatovića. Nakon poraza, Đukanović, koji je više od tri decenije naizmjenično obavljao funkciju predsjednika ili premijera (sa nekoliko kratkih odmora), podnio je ostavku na mjesto lidera stranke koju je tako dugo vodio, iako se obavezao da će ostati aktivan unutar DPS-a kao "stariji državnik”. Nema sumnje, dakle, da su predsjednički izbori označili veliki zaokret u crnogorskoj politici, onaj koja je najavio kraj ere Đukanovića kao dominantne političke ličnosti u zemlji.

Đukanovićevu političku dominaciju u protekle tri decenije obilježilo je nekoliko zapaženih dostignuća. Uprkos naporima srpskog rukovodstva devedesetih godina, Crna Gora nije doživjela aktivne borbe na svojoj teritoriji tokom jugoslovenskih ratova – iako su pojedini građani Crne Gore učestvovali u ratu u Hrvatskoj i, u manjem broju, u Bosni i Hercegovini. Naravno, ovo ne znači da je zemlja bila oaza mira u ovom burnom periodu, niti da njeni politički lideri, uključujući Đukanovića, nijesu bili saučesnici u nekim od najsramnijih događaja u savremenoj istoriji Crne Gore.

U godinama koje su uslijedile nakon nasilnog raspada Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije (SFRJ), Crna Gora je ostala nešto kao mlađi partner sa asimetričnom "Saveznom Republikom Jugoslavijom“ (SRJ), a potom i kratkotrajnom "državnom zajednicom Srbije i Crne Gore”.  Crna Gora je 2006. godine, nakon referenduma o nezavisnosti, povratila svoj suverenitet i nezavisnost i nakon toga ostvarila stabilan, iako relativno spor napredak ka članstvu u Evropskoj uniji (EU) i postala članica NATO-a 2017. godine. Za ove uspjehe treba odati priznanje Đukanoviću.

Mješovita zaostavština

S druge strane, međutim, njegova politička ličnost nalik Janusu i kontroverzna politika koju je usvojio tokom godina doprinijeli su porastu korupcije, neugodnim ekonomskim praksama i kriminalizaciji crnogorskog društva. On bi takođe mogao biti zaslužan za jačanje i širenje modela "partitokratije“ u Crnoj Gori, u kojoj su granice između glavne partije (DPS) i države postajale sve nejasnije. Unutar takvog sistema onemogućena je pojava održivih, društveno odgovornih i nenacionalističkih političkih alternativa. Štaviše, fokus DPS-a na politiku identiteta ostavio je duboke linije rascjepa u zemlji, a to su podjele za čije bi prevazilaženje mogle biti potrebne decenije. Taj sistem, sa Đukanovićem kao ključnom figurom, odavno je zasadio sjeme sopstvene propasti, a propadanje je poslednjih godina postalo sve očiglednije.

Dok Đukanović, harizmatičan i veoma sposoban operater, možda ne odgovara standardnoj definiciji autokrate, njegov politički uspjeh, dugovječnost i apsolutna dominacija u političkoj areni bili su nusproizvod određenog konsenzusa sa suverenističkim blokom u Crnoj Gori. Prije referenduma o nezavisnosti 2006. godine, suverenistički blok je računao da je neophodno ublažiti kritike na njegov račun, jer će mu to omogućiti da uspješno ostvari njihov najvažniji cilj: obnovu suvereniteta i nezavisnosti zemlje, cilj vrijedan svake žrtve.

Ipak, ovo je takođe bio period tokom kojeg je Đukanoviću i DPS-u prećutno bilo dozvoljeno da traže potpuno vlasništvo nad suverenističkom idejom i povezanim političkim diskursom, što je dovelo do dominacije koja je na kraju bila samoporažavajuća. Od tada do danas, suština partijskog narativa je zaštita države i njene nezavisnosti od svih neprijatelja, stranih i domaćih. Svaka ozbiljna kritika DPS-a i njegovog lidera odbačena je kao pokušaj neprijatelja da probiju zidove suverene države. Shodno tome, ova ideja je podstakla mentalitet opsade među građanima zemlje. Istovremeno, uveo je bezbjednosno-obavještajni diskurs "prijatelja“ i "neprijatelja“; unutra i spolja, skriveno i vidljivo.

Ishod poslednjih predsjedničkih izbora u Crnoj Gori bio je iznenađenje samo za vjerne pristalice DPS-a, od kojih su mnogi vjerovali da su protesti, koje je predvodila Srpska pravoslavna crkva u Crnoj Gori (poznati kao litije), a uslijedili su nakon predloga vlade predvođene DPS-om da uvede "Zakon o vjerskim slobodama” i poraz koji je usledio na parlamentarnim izborima u avgustu 2020. bili samo odstupanja i da bi se normalna tok događaja neizbježno nastavio. To nije bio slučaj. Zaista, tri decenije Đukanovićeve vladavine nijesu mogle proizvesti nikakav drugi ishod osim plebiscita o njegovom ličnom političkom stilu, njegovim dostignućima i, naravno, neuspjesima. Ishod je možda bio neizbježan, iako je margina poraza za mnoge bila iznenađenje.

U novu eru

Izazivač (Jakov) Milatović imao je u izobilju ono što Đukanović nije imao. Svježe lice, neokaljano nakon više od tri decenije vladavine DPS-a, koje je predstavljalo novu vrstu političara, ne samo zbog svoje relativne mladosti, već i zbog toga što je pripadao generaciji rođenoj i odrasloj u Crnoj Gori tokom Đukanovićevih decenija na vlasti. Ta generacija je odgajana u društvenoj, ekonomskoj, kulturnoj i političkoj klimi koja je cijenila dvoličnost, primat ličnog interesa i umjetnost demagogije kojom se neko bira na funkciju. Štaviše, to je generacija koja ima veoma različitu emocionalnu privrženost (ili odsustvo iste) za pitanja kao što su suverenitet, identitet, ekonomski prosperitet i samo značenje moći u crnogorskom kontekstu. Zaista, za mnoge mlade Crnogorce, sama nezavisnost je postala "projekat DPS-a“, u kojem su partijski lideri, aparatčici i njihove porodice imali značajnu korist na račun većine. Dakle, predjsednički izbori nijesu bili samo poraz suverenističkog bloka, već i plebiscit o njihovom krunskom dostignuću: povratku nezavisnosti Crne Gore 2006. godine. 

Sa svoje strane, Milatovićeva putanja da postane predsjednik bila je ona koja mnogo objašnjava o trenutnom društveno-političkom kontekstu u Crnoj Gori. Na političku scenu je izašao kao uporni pristalica litija, a po sopstvenom priznanju osjećao se prinuđenim da se vrati u zemlju sa pozicije ekonomiste Evropske banke za obnovu i razvoj (EBRD) kako bi dao podršku onome što je opisano kao "veličanstvena litije”. Potom je postao ministar ekonomskog razvoja bivšeg premijera Zdravka Krivokapića prije nego što je 2022. godine sa Milojkom Spajićem osnovao pokret „Evropa sad”. Nakon uspjeha "Evrope sad" na lokalnim izborima tokom te godine, Milatović se potom kandidovao za predsjednika, ali tek nakon što je Spajićeva kandidatura blokirana od Državne izborne komisije zbog njegovog dvojnog srpsko-crnogorskog državljanstva. Smatran od strane suverenističkog bloka kao tek nešto više od potrčka predsjednika Srbije Aleksandra Vučića, Milatović je predstavljao "novu nadu“ za stranke i koalicije koje su odnijele pobedu na parlamentarnim izborima u avgustu 2020.

Gdje sada?

Dakle, šta možemo da pretpostavimo o tome kakav će predsjednik Milatović vjerovatno biti i kuda će voditi Crnu Goru? Veći dio njegove retorike se odnosi na to da će zemlja ostati posvećena evroatlantskom putu i da neće biti promjena u pogledu priznanja Kosova ili daljeg usklađivanja sa sankcijama EU protiv Rusije. Uprkos tome, važno je sa zdravom dozom skepticizma sagledati njegove komentare u brojnim intervjuima koje je imao od predjsedničkih izbora. To je zato što je njegovu pobjedu obezbijedilo prosrpsko biračko tijelo (koji su Milatovićevu pobjedu vidjeli kao svoju) i bila je praćena postizbornim slavljem obilježenim vidljivošću srpske nacionalističke ikonografije, simbolike i slogana.

Dakle, označavanje Milatovića jednostavno kao na Zapadu obrazovanog ekonomskog reformiste, i njegovo razumijevanje kao takvog, moglo bi biti samo želja. Na kraju krajeva, pokret "Evropa sad" je organizacija bez partijske baze i dobro uspostavljene infrastrukture, i ona koja se u velikoj mjeri oslanja na glasače prosrpskog Demokratskog fronta (DF). Dakle, koliko god Milatović bio iskren u izražavanju želje da zadrži dosadašnji kurs u spoljnoj politici, on će ostati zavisan od podrške onih koji ne dijele stavove koje je nedavno iznosio. Imajući to u vidu, biće zanimljivo vidjeti da li će i u kojoj mjeri njegova sadašnja retorika preživeti test vremena. Na kraju krajeva, on se suočava sa pritiskom prosrpskog Demokratskog fronta s jedne strane, i čvrstim pritiskom njegovih zapadnih pristalica, tako spremnih da prihvate sliku o njemu kao zapadno orjentisanom reformatoru, s druge strane.

Da li je Milatović istinski privržen takvim idealima, tek treba da se utvrdi. Ipak, podijum na kojem je održao svoj pobjednički govor ponudio je zanimljiv uvid u dinamiku moći unutar bloka koji je pomogao da se iznese njegova pobjedu. Dok je govor bio pomirljiv, a Milatović centralna ličnost, postava ljudi sa kojima je dijelio podijum posjeduje bezbroj ponekad suprotstavljenih i kontradiktornih ciljeva. Ovo bi moglo postati sve očiglednije u narednim nedjeljama i mesecima. Iako su svi dijelili zajednički cilj da poraze Đukanovića, borba za dominaciju uoči junskih parlamentarnih izbora je ozbiljno počela, signalizirajući žestoku političku bitku uoči ovog glasanja.

Dr Kenet Morison je profesor istorije i direktor Istraživanja na Univerzitetu De Montfort i naučni saradnik na Londonskoj školi ekonomije i političkih nauka (LSE), Velika Britanija. Specijalizovao se za modernu istoriju i politiku Zapadnog Balkana i autor je šest knjiga o regionu, uključujući 'Nacionalizam, identitet i državnost u postjugoslovenskoj Crnoj Gori'.

Dr Srđa Pavlović je specijalizovan za savremenu političku i kulturnu istoriju Balkana, sa posebnim osvrtom na izgradnju, dekonstrukciju i rekonstrukciju identiteta kod Južnih Slovena. Autor je knjige 'Balkanski anšlus: Aneksija Crne Gore i stvaranje zajedničke južnoslovenske države' i naučni je saradnik Virtovog instituta za austrijske i srednjoevropske studije na Univerzitetu Alberta, Kanada.