Paralela između položaja Srba u Crnoj Gori i položaja Albanaca u Sjevernoj Makedoniji nije izvedena samo zbog pritiska na Milojka Spajića da u Vladu pozove koaliciju Za budućnost Crne Gore (ZBCG). U paraleli je i prijetnja. Osnov za rješavanje položaja Albanaca u Sjevernoj Makedoniji bio je Ohridski sporazum iz avgusta 2001. godine koji je potpisan nakon rata i uz posredovanje EU i SAD. Upoređivanjem Crne Gore i Sjeverne Makedonije srpski zvaničnici u stvari poručuju da su spremni da u Crnoj Gori izazovu i nemire kako bi se zvaničnim aktom uredio položaj Srba u Crnoj Gori. Državnici Srbije poručuju da bi EU i SAD ono što su omogućili Albancima u Sjevernoj Makedoniji trebalo da omoguće i Srbima u Crnoj Gori. Srpski režim ima mogućnost da ovaj zahtjev postavi kao dodatni uslov za rješavanje brojnih regionalnih pitanja, a s obzirom na trenutnu popustljivost Zapada prema Srbiji i principa da se nagrade jaki a kazne slabi, ovo bi moglo da se tretira kao još jedan od prihvatljivih ustupaka Aleksandru Vučiću. Ministar Vučević je Crnoj Gori i Sjevernoj Makedoniji zaprijetio: „Ogriješili ste se i to će vam se obiti o glavu, kao što se u Ukrajini obija o glavu svima koji su promovisali Kosovo i Metohiju kao nezavisnu državu. Otvorili ste Pandorinu kutiju.“ Američki ambasador u Beogradu Kristofer Hil je ovu izjavu Vučevića prokomentarisao: „Ne vidim to kao pokušaj destabilizacije regiona i svakako ne mislim da je gospodin Vučević htio da ga tako razumiju.“ Predstavnici EU su prećutali prijetnju srpskog ministra.

Očigledno je da se Srbija ne zadovoljava time što prosrpske partije dominiraju u Crnoj Gori od 2020. godine, kao ni tzv. Temeljnim ugovorom kojim je premijer Dritan Abazović SPC (Crkvi Srbije) darovao nadustavni položaj. Oslanjanje Srbije na trenutnu političku nadmoć prosrpskih partija u zakonodavnoj i izvršnoj vlasti Crne Gore nije pouzdano, jer ta moć zavisi od kratkoročnih izbornih ciklusa i promjenljivih geopolitičkih oklonosti. Ni tzv. Temeljni ugovor nije dovoljan, jer se odnosi samo na oblast vjere. Srbiju suštinski interesuje zvanični akt kojim će, preko sveobuhvatnog regulisanja položaja Srba, obezbijediti trajnu političku dominaciju u Crnoj Gori. Ovo bi i za Rusiju bio idealan mehanizam uticaja u Crnoj Gori. Takav pristup je u skladu sa strategijom Srbije u regionu.

Srbija preko Dejtonskog sporazuma, odnosno Republike Srpske, posredno kontroliše 48% teritorije i trećinu državne vlasti s blokirajućim mehanizmom u Bosni i Hercegovini. Srbija je ovu moć iskoristila kako bi spriječila konsolidaciju BiH i od nje napravila neuspješnu državu. Identičnu politiku vodi prema Kosovu. Na osnovu Briselskog sporazuma iz 2013. i Ohridskog sporazuma iz 2023. godine najvažniji cilj Srbije je stvaranje Zajednice srpskih opština, slične Republici Srpskoj. To bi, uz specijalni status SPC koja je pojedinačno najveći zemljoposjednik na Kosovu, bila srpska paradržava. Srbija ne može da vrati Kosovo u svoj sastav, ali bi preko ove paradržavne strukture uticala na to da Kosovo nema potpuni suverenitet ni teritorijalni integritet i Kosovo bi imalo tek ograničenu nezavisnost i djelimično međunarodno priznanje. Tako bi Srbija od Kosova napravila trajno nedovršenu državu. Preko međunarodnih sporazuma koji regulišu status Srba u ovim državama, Srbija faktički manipuliše Bosnom i Kosovom. Slično je trebalo da se, na osnovu plana Z-4, dešava u Hrvatskoj, ali je Srbija to propustila zbog maksimalističkih zahtjeva i bojazni Slobodana Miloševića da bi se sličan plan tada mogao primijeniti na Kosovu.

Srpski zvaničnici su istakli da Sjevernoj Makedoniji i Crnoj Gori prijeti opasnost od velikoalbanskog nacionalizma. Ministar Vučević je naveo da postoji „svealbanski konsenzus za svenacionalno ujedinjenje“, a ministar Dačić da se stvara nacionalna država Albanaca „koja će biti od Tetova do Ulcinja“. Oni zapravo priželjkuju jačanje albanskog nacionalizma jer bi, u slučaju njegove eskalacije od Sjeverne Makedonije do Crne Gore, lakše mogli da ostvare velikosrpski plan. Na isti način žele da izazovu reakciju i drugih nacija. Zato Vučićevi mediji, političari i Crkva u Crnoj Gori propagiraju bjelaško-četničku ideologiju, vrše nasilnu reviziju istorije i veličaju srpske ratne zločince iz Drugog svjetskog rata i iz 90-ih. Prema Crnogorcima, Albancima, Bošnjacima, Muslimanima i Hrvatima vode šovinističku politiku i očekuju revanšizam. Izazivanje međunacionalne i međuvjerske mržnje i sukoba je njihova omiljena i oprobana taktika.

Srbija je u Crnoj Gori stvorila solidnu bazu za realizaciju svog plana. Preko potčinjenih političkih partija kontroliše dvije trećine crnogorskih opština. Lideri ovih opština izvještaje o radu podnose u Skupštini Srbije. SPC je dobila nadmoćan položaj u odnosu na ostale vjerske zajednice i u odnosu na državu. Poslušnici i agenti srpskog režima rukovode značajnim državnim organima, institucijama i najmoćnijim državnim kompanijama. Dominiraju u medijima, kulturi i obrazovanju. Uplitanjem u popis stanovništva Srbija hoće da osigura tu dominaciju. Nakon junskih izbora prosrpske partije imaju većinu u Skupštini. Predsjednik Crne Gore Jakov Milatović je oživio politiku Momira Bulatovića i servilan je prema Vučiću. Bez obzira na partijski sastav naredne Vlade, Srbija već ima dovoljno mehanizama za destabilizaciju Crne Gore. Sa ZBCG u Vladi Srbija bi zatvorila obruč oko Crne Gore. Ako bi se ZBCG isključila iz Spajićeve potencijalne Vlade to bi Srbiji moglo poslužiti kao dokaz za tezu da su „autentični“ Srbi diskriminisani i da tako pokrene internacionalizaciju srpskog pitanja u Crnoj Gori. Vučić godinama ponavlja da ga prvenstveno interesuju prava Srba u Crnoj Gori. Pod tim podrazumijeva uspostavu apsolutne kontrole nad Srbima, njihovu političku homogenizaciju i podređenost interesima svog režima.

U stvarnosti, Srbi u Crnoj Gori imaju ravnopravnost. Od izbora 2020. godine imaju političku dominaciju, a sljedeći cilj je ekskluzivni položaj na osnovu odgovarajućeg akta. To može biti obnavljanje zahtjeva Srpske liste iz 2007. godine da se u Ustavu Srbima prizna državotvornost i konstitutivnost, naročito ako se ima u vidu da prosrpske partije još nijesu priznale ni referendum ni Ustav. Vlada Srbije je 2011. godine u zvaničnoj Strategiji očuvanja i jačanja odnosa sa Srbima u regionu objavila da je njen cilj da se Srbima prizna konstitutivnost kroz izmjene Ustava Crne Gore. Nakon protesta crnogorske Vlade Srbija je taj dio formalno uklonila iz Strategije, ali od toga nije odustala u praksi. Ovaj koncept promjene Ustava bi oživio i predlog o pretvaranju Crne Gore u državu konstitutivnih naroda i formiranje Doma naroda u Skupštini Crne Gore. Srbija bi saveznike za ovo mogla naći i među drugim nacionalnim partijama. Uništenje građanskog koncepta države bila bi katastrofa za Crnu Goru. Tada bi se podijelila po etničkim i vjerskim šavovima i postala bi neuspješna NATO država. To je suština rusko-srpskog hibridnog rata protiv Crne Gore.

Ministar Vučević je otvoreno upozorio Crnu Goru da članstvom u NATO nije riješila svoje probleme i da to nije garant da joj se ništa ne može desiti. NATO svoje članice štiti od spoljne agresije, ali ne i od unutrašnjih nemira. Vučević je prognozirao: „Uvijek je važila mantra da nema promjena granica, pa su se mijenjale. Ne bih mirno spavao, ali to je pitanje za Skoplje, a i neka Podgorica dobro vidi šta će da radi.“ Srpski mitropolit Joanikije je to najavio pretvaranjem Crne Gore u malu Ukrajinu. Tu je i proročanstvo istoričara i glasnogovornika “srpskog sveta“ Aleksandra Rakovića: „Mi se nekada i malo sadistički ponašamo prema njima (Crnogorcima) jer oni to zaslužuju. Dakle, u jednom momentu, njih 100.000 ostaće protiv nas 7,5 miliona. A onda će biti prilike da sa njima razgovaramo kako im dolikuje.”

Ova strategija je, u stvari, više puta primijenjena na prostoru bivše Jugoslavije, s tim što režim Srbije misli da je izvukao pouke iz grešaka. Vučić je to ovako objasnio: „Milošević je bio veliki srpski lider, namere su mu svakako bile najbolje, ali su nam rezultati bili mnogo lošiji. Ne zato što je on to želeo, već zato što želje nisu bile realne, a interese i težnje drugih naroda zanemarili smo i potcenili.“ Strateška politika Srbije je ista kao 90-ih, samo je taktika sada prilagođena geopolitičkim okolnostima. Srbija kao regionalni hegemon i okružena neuspješnim i potčinjenim državama je okvir “srpskog sveta“ na Zapadnom Balkanu. Samo državotvorna i građanska politika DPS-a može adekvatno odgovoriti ovom izazovu u Crnoj Gori.

Piše: Dragutin Papović, istoričar