,,Crnogorski narode! Ti si se prvi podigao na oružani ustanak kada te je pozvala Komunistička partija Jugoslavije. Ni kaznena ekspedicija fašističkih lešinara, ni popaljena sela, ni nevine žrtve koje su pale od ubilačke okupatorske ruke, nijesu mogle slomiti tvoj borbeni duh, tvoju čvrstu rješivost da se i dalje boriš protiv mrskog okupatora do svog konačnog oslobođenja. Istraj prisojski narode, u toj teškoj borbi, zajedno s drugim narodima Jugoslavije.“

Tim proglasom se Centralni komitet Komunističke partije Jugoslavije obratio crnogorskom narodu, naglašavajući da su prve ustaničke baklje slobode u porobljenoj Evropi zapalili Crnogorci! Snažne antifašističke ruke do slave su uzdigle herojstvo i nepokornost dok su se po ljutom crnogorskom kršu –zorno i orno – životima borili protiv okupatora i postigli da 13. jul bude zapisan kao ,,najveličanstveniji događaj evropske istorije XX vijeka“. Kao biljeg vječnog trajanja. 

Početak ustanka

Trinaestog jula 1941. planuo je u Crnoj Gori opštenarodni ustanak. Prve ustaničke puške ispaljene su u osvit zore na Virpazaru, Mišićima, Čevu i Pavlovoj strani.

Samo u toku 13. i 14. i u noći između 14. i 15. jula likvidirane su, kako je navedeno u knjizi ,,Crna Gora 1941-1945“ u izdanju Pobjede, italijanske posade u Virpazaru, Mišićima, Čevu, Rijeci Crnojevića, Bioču, Petrovcu na Moru, Ostrogu, Mojkovcu, Spužu, Bogetićima i žandarmerijske stanice na Sutormanu, Brčelima, Ljubotinju, Buljarici, Rijeci Reževića, Ivanovim koritima, Bukoviku, Crncima, Golubovcima, Cerovici, Gornjim koritima, Vidrovanu, Nikšićkoj Župi, Štitarici i Manastiru Morači i drugim mjestima.

Istovremeno je izvršeno i više napada na italijanske kolone na putu Cetinje – Budva, Podgorica – Rijeka Crnojevića – Cetinje i Podgorica – Danilovgrad.

Komanda 9. italijanske armije, koja se nalazila u Albaniji, uputila je već 15. jula prve svoje divizije u Crnu Goru.

Borci Četvrte crnogorske brigade

Košćele 

Petnaestog jula ustanici iz Ceklina i Ljubotinja uništili su na Košćelama jedan ojačani motomehanizovani bataljon divizije „Mesina“. U toj borbi Italijani su imali 70 mrtvih, 410 ranjenih i 370 zarobljenih vojnika i oficira. U ruke ustanika pao je bogat ratni plijen: 45 teških mitraljeza, veliki broj puškomitraljeza, 1.200 pušaka i nekoliko stotina revolvera, 30 kamiona, 20 motocikala i ratna oprema čitavog jednog bataljona.

Osamnaestog jula ustanici iz Crmnice, Brajića i Paštrovića razbili su na Brajićima jedan bataljon crnih košulja iz sastava divizije „Taro“. Italijani su na Brajićima imali 130 mrtvih, 30 zarobljenih i veliki broj ranjenih vojnika i oficira. U borbi je zaplijenjeno: jedan tenk, 15 kamiona, dva teška mitraljeza, puškomitraljeza, dva motocikla i veliki broj pušaka i druge ratne opreme.

Piperi

Na sastanku Pokrajinskog komiteta KP za Crnu Goru, Boku i Sandžak, koji je održan 18. jula 1941. u Piperima, imenovana je Privremena vrhovna komanda narodnooslobodilačkih trupa za Crnu Goru, Boku, Sandžak i donesena odluka da se formiraju ustaničke čete i bataljoni, da se napadnu i unište italijanski garnizoni u gradovima i uspostave prvi organi narodne vlasti.

Ove odluke dale su snažan podstrek ustanku. Za svega nekoliko dana razoružani su i uništeni veći italijanski garnizoni u Danilovgradu, Beranama, Bijelom Polju, Andrijevici, Kolašinu, Žabljaku, Šavniku i Grahovu. U borbama za oslobođenje ovih mjesta učestvovalo je oko 30.000 ustanika, svrstanih u 33 bataljona i 34 ustaničke čete. Na oslobođenoj teritoriji, koja je imala oko 10.000 kvadratnih kilometara i na kojoj je živjelo više od 250.000 stanovnika, organizovane su komande mjesta i ustanovljena prva narodna vlast i prva partizanska pošta.

U borbama od 15. do 26. jula koje su vođene u Crnoj Gori, Boki i Sandžaku, italijanske divizije pretrpjele su teške gubitke: 735 poginulih, 1.920 ranjenih i oko 2.970 zarobljenih vojnika. Uništeni su po jedan tenk i avion. U ruke ustanika palo je 4.277 pušaka, 118 puškomitraljeza, 55 teških mitraljeza, 22 artiljerijska oružja, 18 teških i 14 lakih minobacača, 400 revolvera, čitavi magacini municije i ručnih granata, 84 kamiona i 57 motocikala.

Prvi organi narodne vlasti

Prvi organi narodne vlasti izabrani su u danima Trinaestojulskog ustanka na skupštinama predstavnika naroda i vojske ili su naimenovani od ustaničkih rukovodstava u Beranama, Kolašinu, Bijelom Polju, Andrijevici i Danilovgradu 20. i 21. jula 1941. godine.

Nastali u burnim danima ustaničkih borbi protiv italijanskih divizija i kvislinških formacija u Crnoj Gori, Boki i Sandžaku, oni su mnogo značili, kao prve tekovine ustanka, za organizovanje pozadine i održavanje vojske na području gdje su vođene borbe. Njihov rad, usmjeren u pravcu normalizacije cjelokupnog života na oslobođenoj teritoriji, i zamah u mobilizaciji ljudskih i materijalnih rezervi za borbu protiv okupatora, prekinula je za kratko vrijeme julsko-avgustovske ofanzive Italijana.

Ofanziva

Štab 9. italijanske armije, čije se sjedište nalazilo u Albaniji, izdao je 14. jula naređenje divizijama „Pulje“, „Mesina“, „Venecija“, „Pusterija“, „Kaćatore dele Alpi“, „Taro“ i „Marke“, zatim 108. i 164, legiji crnih košulja, alpskoj grupi „Vale“, albanskoj fašističkoj skupini „Skenderbeg“, konjičkoj grupi „Gvide“ i drugim pomoćnim jedinicama da uguše ustanak u Crnoj Gori, Boki i Sandžaku.

U ofanzivi koja je trajala od 18. jula do 16. avgusta učestvovalo je, pored italijanskih divizija, oko 20.000 pripadnika muslimanske milicije iz Plava, Gusinja, Rožaja, Tutina, Sjenice i Korita, zatim kosovsko-me-tohijskih balista i velikog broja „bandi“ (vodne jedi- nice) iz Vrmoše, Hota, Krasnića i drugih mjesta sje-verne Albanije.

Najteže borbe u ovoj ofanzivi vođene su na Veljem brdu i Vežešniku kod Podgorice, u Polimlju ispred Andrijevice, na frontu Rožaje – Turjak – Smiljevica –Šekular, i širem reonu Berana, na Ugrincu i Koritima u bjelopoljskom srezu, na Raškovom gumnu između Lijeve Rijeke i Kolašina i na prilazima Šavniku (Krno-vo, Kruševice, Mokro).

Od 18. jula do 16. avgusta, koliko je trajala ofanziva, opustošena je Crmnica, razoreni zaseoci Ceklina, Ljubotinja, Drušića i Rvaša, opljačkana Zeta, spaljeno Polimlje, izgorio Spuž i pretvorena u prah i pepeo sela u Piperima i Bjelopavlićima, Katunskoj nahiji i u okolini Šavnika. Hiljade ljudi, žena i djece odvedeni su u logore u Albaniji. Na Cetinju, u kojem je u julu i avgustu uhapšeno i internirano više od dvije hiljade ljudi, izvršena su prva strijeljanja.

U isto vrijeme italijanski fašisti uništili su u Boki čitava naselja i izvršili strahovite represalije nad nemoćnim stanovništvom.

Josip Broz Tito:
Crnogorski narod ustao je kao jedan

Trinaestog jula ispisana je najljepša stranica u historiji crnogorskog naroda. Toga dana crnogorski narod – vjeran svojim slavnim tradicijama slobodoljubivosti i pravde – uzeo je oružje u ruke da se odupre okupatorima.

U Crnoj Gori je 13. jula buknuo sveopšti narodni ustanak. Po tome se razlikuje ustanak u Crnoj Gori od razvitka borbe u ostalim krajevima. Crnogorski narod ustao je kao jedan, ne misleći kolike će biti žrtve, jer je bio spreman da ih daje. Ustao je zbog toga što je više volio da se sa oružjem bori i da izgine ako je potrebno u toj borbi nego da poklekne pred mrskim okupatorima – rekao je predsjednik Jugoslavije Josip Broz Tito 13. jula 1946. godine na velikom mitingu pred zgradom Narodnog muzeja na Cetinju.

Radoslav Rotković:
Ustanak još traje

Trinaestojulski ustanak još nije završen. Još traje borba za Crnu Goru, bez obzira na to što smo prije četiri godine obnovili državu. Taj čin koji nema cijenu, nije nam još donio pravu slobodu, niti ispravio nepravde koje traju 90 godina. Zato je put koji je pred nama jednako važan kao onaj koji smo prošli...

U Drugom svjetskom ratu ovdje se ginulo i za one koji su nam osporavali državu i odakle i danas dolaze otpori prema nezavisnosti Crne Gore i njeno negiranje. Zato i kažem da Trinaestojulski ustanak još traje.

Sada smo na pola puta do ostvarivanja naših strateških ciljeva. Čeka nas još puno izazova, naročito kada se radi o vjerskom skladu, odnosno pitanju pravoslavne crkve. Naša država sada podnosi ono što je nepodnošljivo. Imamo dvije katoličke crkve i to ne stvara nikakav problem. Zašto ne bismo imali dvije pravoslavne crkve, pa neka se svako moli u svojim bogomoljama. To bi bilo normalno stanje, a ne ovo koje sada imamo. Crna Gora i dalje trpi veliku nepravdu.

(akademik DANU, naučnik, filolog, istoričar Pobjeda, 13. jul 2010.)

Zuvdija Hodžić:
Nijesmo bili prvi zato što smo veliki,
ali smo veliki zato što smo bili prvi

Trinaestog jula 1941 crnogorski narod je upalio vatru i dao je čovječanstvu da, kao luča koja ,,nit dogori niti svjetlost gubi“, osvjetljava put koji vodi naprijed. Zato što nije grijeh – pohvaliti se pravo i ponoviti ono što je za ponos: 13. jula 1941. nijesmo bili prvi zato što smo veliki, ali smo veliki zato što smo bili prvi.

Narod koji je u svojoj istoriji imao više bitaka nego predaha između njih, koji je slobodu neprestano branio i u njoj uvijek živio, pokazao je da je svaki Trinaesti jul – od onog 1941. do ovog – biljeg hiljadugodišnjeg trajanja i opstajanja crnogorskog naroda i države; Trinaesti jul 1941. pokazao je da veličina nije ni u broju boraca ni u granicama već u narodu, njegovoj ljubavi i odlučnosti da zadovijek ostane vjeran poruci Svetog Petra Cetinjskog ,,da je narod hrabri i uzdani, koji svoju slobodu poznaje i svojijem oružjem brani“.

(predsjednik SUBNOR-a i antifašista Crne Gore)

Izvor:Pobjeda