To je u razgovoru za “Vijesti” kazao svjedok najvećeg uspjeha popularnog “Sveca”, ujedno i njegov direktor od 1969. do 1975. godine Vladimir Mitrović, komentarišući što je grad-hotel četvrtu godinu zaredom zatvoren i svoj 64. rođendan dočekuje s katancem na gvozdenim vratima.

Malo paštrovsko ribarsko naselje, srednjovjekovno utvrđenje koje je vjekovima odolijevalo najezdama osvajača, 13. jula 1960. pretvoreno je, odlukom tadašnjih komunističkih vlasti, u mondensko ljetovalište.

Svetac je postao sinonim luksuza i prestiža, a u njemu su odsjedale najpoznatnije svjetske filmske zvijezde, političari, kraljevi, carevi...

Nažalost, noviju istoriju Svetog Stefana ispisuju vlade, počev od onih kojima je rukovodio Milo Đukanović, pa do vlada od pada DPS-a zaključno s posljednjom Milojka Spajića.

Sveti Stefan zajedno s Vilom “Miločer” i hotelom “Kraljičina plaža”, koji je u međuvremenu porušen i na njegovom mjestu je započeta gradnja novog s apartmanima za tržište, data je 2007. u zakup kompaniji “Adriatic properties”, koji je mendžment povjerio brendu “Aman”.

Sukob na relaciji zakupac-Vlada, koji su eskalirali međunarodnom arbitražom u Londonu teškom stotinu miliona eura, već četvrtu godinu kao posljedicu ima da je popularno ljetovalište zatvoreno, a male su nade da će gosti ovoga ljeta odmarati na ostrvu.

“Vijesti” su u više navrata pisale da je zakupac bio voljan da se postigne dogovor, te prihvatao modalitete koji su dolazili od strane Vlade, ali nakon svakog koji je prihvatao, iz Vlade su ostajali nijemi.

Splendida ima na hiljade, a Sveti Stefan je jedan
A kako je to bilo nekada za “ Vijesti” se prisjeća Mitrović, nekadašnji ministar turizma, 90-godišnji turistički radnik koji je prije pola vijeka, Crnoj Gori te 1972. donio najprestižniju svjetsku nagradu u turizmu “Zlatnu jabuku”, nagradu Federacije turističkih novinara i pisaca koja je dodijeljena tada “Svetom Stefanu”.

“Ja sam bio rukovodilac i generalni direktor Svetog Stefana, Miločera i Maestrala skoro šest i po godina, od 1969. do 1976. U to vrijeme radili smo uspješno, dobili smo ‘Zlatnu jabuku’ u Atini, priznanje koje ima svjetsko ime. A dobili smo priznanje za izvanredno arhitektonsko rješenje grad hotela “Sveti Stefan” i izvanredan nivo hotelskih usluga”, naglasio je Mitrović.

On je istakao da je kompletna radna snaga koja je obezbijedila “Svetom Stefanu” nagradu za nivo turističkih usluga bila domaća.

“Kada smo mi tada dobili, zašto se to ne bi nastavilo ubuduće”, ističe Mitrović.

Nažalost, kako konstatuje, to se nije desilo.

“Evo četiri godine “Sveti Stefan” nije radio, a nije radio i četiri godine zbog renoviranja, praktično osam godina. To je katastrofa za Crnu Goru, za Budvu, jer je grad-hotel jedan, jedinstven na svijetu, takvog više nema. “Splendida” ima na hiljade, a “Sveti Stefan” je jedan. Pokušali su da ga imitiraju Francuzi, ali nijesu uspjeli. Dajemo priliku da neko ko dolazi u Crnu Goru kaže ako je “Sveti Stefan” nešto najbolje što imate i ako je zatvoren, onda nešto ovdje nije u redu”, naglasio je Mitrović.

Ističe da “’Sveti Stefan’ mora biti otvoren ovako ili onako”.

“Najbolje bi bilo da ga preuzme država i da ga dovede tamo gdje je nekada bio. Jer “Sveti Stefan” kada smo mi bili i ovaj što je sada je velika razlika. Tada je bilo više vrsta zabave, sada nema nijedna… imali ste muziku za večeru, folklor, ples, noćni klub, kazino. Bio je ploveći brod koji je bio restoran, imali smo suvenirnice, teniske terene… Sada nema ništa od toga. Ne dolazi se na Sveti Stefan da bi se leglo u krevet i jelo, nego da bi se uživalo”, istakao je Mitrović.

Prema njegovim riječima, “Sveti Stefan” treba vratiti gdje je bio kada je plijenio cijeli svijet, kada su dolazili carevi kraljevi, viđeni gosti.

Rađenović: On je bio taj koji je probio gvozdenu zavjesu
Nekadašnji direktor grad-hotela “Sveti Stefan” Pero Rađenović ističe za “Vijesti” da je već 15 godina u penziji i jedino što bi mogao da kaže je da je Sveti Stefan taj koji je probio “gvozdenu zavjesu”, barijeru u istočnoj Evropi o čemu je pisao Lajf magazine 1964.

Pedesetih godina 20. vijeka iz samog političkog vrha Jugoslavije potekla je inicijativa da se ribarsko selo Sveti Stefan pretvori u luksuzni grad-hotel, zapisao je u svojoj knjizi “Budva, od mita do stvarnosti” dugogodišnji turistički radnik i stručnjak, pokojni Vlado Duletić.

“Prema sjećanju, ovu ideju je prvi pokrenuo tadašnji visoki savezni funkcioner Edvard Kardelj. Njegov predlog su zdušno podržali Blažo Jovanović, tada prva politička ličnost Crne Gore, kao i naši poznati slikari Petar Lubarda i Milo Milunović.”

Kardeljeva ideja realizovana je 1960. godine kada je otvoren grad-hotel koji je uskoro postao jedan od najpoznatijih hotela na svijetu.

“Pretvaranjem starog ribarskog naselja u moderan turistički objekat prvog reda, počinje ispisivanje novije istorije za Sveti Stefan. Samo četiri godine nakon otvaranja (1964), magazin ‘Lajf’ iz Njujorka uvrstio je Sveti Stefan među deset najekskluzivnijih hotela na svijetu, da bi 1972. dobio najveće međunarodno turističko priznanje ‘Zlatnu jabuku’. Pored toga, Sveti Stefan je 1980. postao nosilac najvećeg državnog priznanja SFRJ - Nagrade AVNOJ-a”, navodi Duletić.

Mještani dali rok - kraj jula, raskid ugovora ili blokada Budve
Član Savjeta Mjesne zajednice “Sveti Stefan”, mještanin Blažo Rađenović naglašava za “Vijesti” da je sramota što je Sveti Stefan zatvoren, oronuo i zapušten.

“Građani i građanke s teritorije MZ “Sveti Stefan”, kao i svi građani Crne Gore slave 13. jul koji predstavlja jedan od najznačajnijih datuma Crne Gore. Prvi je svakako 13. jul 1878. kada je Crna Gora na Berlinskom kongresu priznata kao samostalna država, takođe taj datum je sjećanje na Trinaestojulski narodni ustanak 1941. godine u kojem su mnogi heroji i herojine iz čitave Crne Gore, ali i s prostora Svetog Stefana učestvovali i dali živote, a koji je Crnoj Gori donio slobodu zbog čega se s pravom danas sjećamo palih boraca i slavimo ovaj datum kao Dan državnosti. Međutim, pored ova dva najznačajnija događaja u istoriji Crne Gore, za nas 13. jul na Svetom Stefanu ima sjećanje i na godinu 1960. kada je organizovan i otvoren kao hotel Sveti Stefan. Prvi direktor hotela Sveti Stefan bio je Nastas Popović, Jevrejin iz Beograda s predratnim iskustvom u hotelijerstvu. Sveti Stefan je 1972. dobio i međunarodnu turističku nagradu ‘Zlatna jabuka’ i zbog arhitektonskog rješenja, ali i visokog nivoa usluge”, ističe za “Vijesti” Rađenović.

Kako dodaje, tokom šezdesetih i sedamdesetih godina kroz čuvenu “Vilu 118” prodefilovali su, pored filmskih velikana poput Sofije Loren i Karla Pontija, i mnogi svjetski državnici i biznismeni.

“Danas, 64 godine kasnije, 13. jul 2024. godine na žalost nas mještana, ali na sramotu 44. Vlade Crne Gore i Skupštine umjesto na otvorena vrata i pun hotel nailazite na lanac i katanac zatvorenog, zapuštenog i oronulog hotela Sveti Stefan. Iako se naši državnici hvale razglednicom iz ranijeg perioda, svojim nečinjenjem su doprinijeli da zakupac danas krši ugovor, ne poštuje Ustav i zakone Crne Gore, ne plaća godišnju rentu državi, a građani s ovog područja koji od turizma žive, kao i gosti koji sve manje dolaze zbog neuređenih plaža i zatvorenog hotela Svetog Stefana iz godine u godinu trpe finansijsku štetu, umanjuje im se vrijednost nekretnina, gube na imidžu koji su mukotrpnim radom stekli i naravno gube poziciju u velikoj konkurenciji na evropskoj i svjetskoj turističkoj mapi. Nakon najave protesta, a onda poziva i sastanka od potpredsjednika Vlade Crne Gore Nika Ðeljošaja, strpljivo čekamo na ispunjenje čvrstog obećanja da će Vlada procesuirati Odluku ka Skupštini Crne Gore o raskidu ugovora između zakupca Svetog Stefana i Vlade Crne Gore zbog nepoštovanja ugovora od strane zakupca, te na taj način prekinuti višegodišnju agoniju. Ukoliko do kraja jula do ispunjavanja obećanja od strane potpredsjednika Vlade ne dođe, a koji nam je ujedno rekao da je on jedini koji je ovlašćen od strane premijera da se bavi Svetim Stefanom, mi ćemo biti ipak prinuđeni kao predstavnici Savjeta MZ “Sveti Stefan” da svoja prava štitimo na ulici, protestnom šetnjom i zatvaranjem saobraćaja na kružnom toku Zavala na ulazu u Budvu. Uz želju svih nas da ovo bude posljednja godina da hotel ‘Sveti Stefan’ dočekuje svoj rođendan ugašenih fenjera i zatvorenih škura, šaljemo posljednji apel institucijama da raskinu ugovor i vrate Sveti Stefan državi, jer ako oni neće budite sigurni da ćemo ga mi otvoriti i vratiti, jer na ostrvu Sveti Stefan jesu i dalje naše kuće, to nek ne zaborave i nek ne testiraju više naše strpljenje!”, poručio je Rađenović.

Vjekovima kulturni i administrativni centar Paštrovske komune
Član fonadacije “Bankada” mještanin Blažo Kažanegra podsjeća da se Sveti Stefan prvi put u istorijskim izvorima, pod tim imenom, pominje u dnevnicima mletačkog službenika i putopisca Marina Sanuda iz 1501. godine.

“Zasigurno da je postojao i prije toga, tako da njegovo osnivanje možemo smjestiti u period XV vijeka ili čak i ranije po nekim mišljenjima. Ovaj utvrđeni grad je vjekovima bio kulturni i administrativni centar Paštrovske komune sastavljene od 12 plemena. Od 1949. je prepoznat kao spomenik kulture nakon čega je transformisan u luksuzni grad-hotel koji je ubrzo stekao svjetsku slavu. Međutim, ovo istorijsko kulturno blago, s velikim turističkim potencijalom će i ove godine biti zatvoreno za goste, turiste i građane Crne Gore. Zatvoreno je, navodno, zato što zakupac ne može da dobije ekskluzivno pravo na korišćenje nacionalnog spomenika prirode “Kraljičina plaža” u Miločeru, s javnom pješačkom stazom. Dakle, da bi se Sveti Stefan otvorio, jedan važan spomenik prirode Crne Gore (po Rješenju Republičkog Zavoda za zaštitu prirode br. 01-959 od 12.12.1968) - Kraljičina plaža, s javnom pješačkom stazom - treba da bude zatvoren za mještane, građane Crne Gore i turiste. Ovo “ekskluzivno pravo” podrazumijeva da treća lica (građani Crne Gore i turisti) ne smiju ne samo da se kupaju u zoni ovog spomenika prirode, već ne smiju ni da prošetaju pored njega niti očima da ga vide. To dalje podrazumijeva kršenje barem nekoliko zakona Crne Gore i međunarodnih konvencija, naročito onih o elementarnim ljudskim pravima”, naglašava Kažanegra.

Ne praviti tajne kompromise
Kažanagra navodi da u Fondaciji smatraju da je ispravna odluka nadležnih da se ne prave “tajni kompromisi”, odnosno trguje sa spomenicima prirode, zakonima i ljudskim pravima, naročito u momentu kada Crna Gora dobija šansu da uskoro postane naredna članica EU, u svjetlu zatvaranja poglavlja vezanih za vladavinu prava, i ujedno iščekujući zvanični izvještaj Evrope Nostre i Instituta Evropske investicione banke o Svetom Stefanu kao jednom od sedam najugroženijih lokaliteta baštine Evrope.

“I sama riječ “vladavina prava” znači da pravo i zakon imaju najvišu vlast, a ne određeni “moćni” pojedinci. Država se poštuje ili ne poštuje. Crna Gora, ako želi da postane članica EU, mora da poštuje sopstvene zakone, a samim tim i svoju kulturnu i prirodnu baštinu koja će postati dio Evropske baštine de facto i de jure. Stoga je važno, u svjetlu praznika 13. jula, Dana državnosti Crne Gore, naglasiti važnost onih vrijednosti koje se baziraju na inkluziji, jednakosti, međusobnom poštovanju, demokratičnosti, poštovanju zakona i ljudskih prava. Ako neko slavi 13. jul, a ujedno smatra da odabrani pojedinci treba da imaju ekskluzivno pravo na korišćenje i posmatranje nekog spomenika prirode - kao što je slučaj sa Kraljičinom plažom - onda oni očigledno slave pogrešan praznik, ili ne shvataju samu suštinu praznika 13 jula. U svakom slučaju, ne treba bježati od nekog kompromisa za Sveti Stefan i Miločer, naravno sve u skladu sa zakonima Crne Gore i Ustavom, i bez tajnih dogovora u sklopu kojih građani treba da se neformalno “odriču” svojih zakonom zagarantovanih prava. Potreban je “new deal” za Sveti Stefan i svako je dobrodošao da bude dio tog novog dila, pa čak i trenutni zakupac ukoliko je spreman za promjene. Potreban je novi koncept upravljanja koji će biti zasnovan na principima održivog razvoja i turizma zasnovanog na kulturnoj i prirodnoj baštini, a ne na real estate development-u, odnosno gradnji nekretnina za prodaju, kao što je sada slučaj”, ističe Kažanegra.

Kažanegra kaže da se istorija Svetog Stefana može podijeliti u tri faze.

“Kao grad-utvrda, Sveti Stefan je bio najmanje 500 godina, sve do 1950-ih. Kao grad-hotel je bio oko pedeset godina, do ranih 2000-ih. I najzad, kao hotel pod upravom brenda Aman resorts je bio oko 15 godina, do dana današnjeg, makar formalno-pravno. Veoma je neobično da se ovaj period od 500 godina, koji je najduži i najvažniji period u istoriji Svetog Stefana, toliko zapostavlja u praksi, pa se stiče utisak da istorija Svetog Stefana počinje tek prije nekoliko decenija. To je kao kada gledamo ledeni brijeg (ajsberg) i vidimo samo njegov mali dio koji pluta iznad površine, dok ne primjećujemo onaj njegov glavni, najveći dio koji je skriven pod vodom, a koji je ključan za stabilnost samog brijega. Shodno tome, ovaj period Svetog Stefana kao grada, koji je trajao 500 godina, je najvažniji u njegovoj istoriji, ali ga niko ne primjećuje, i on je ključan za njegovu adekvatnu valorizaciju. Ipak, novi koncept Svetog Stefana treba da kombinuje elemente iz sva ova tri navedena istorijska perioda: iz viševjekovnog perioda grada (XV-XX vijeka) treba da naslijedi slobodu, mediteranski duh i kulturnu baštinu; iz socijalističkog perioda grada-hotela treba da zadrži onu istinsku ekskluzivnost i radi kojeg je ovaj hotel i dobio Zlatnu jabuku, kao i entuzijazam radnika i rukovodstva; i konačno iz perioda Amana treba preuzeti određene savremene principe menadžmenta, naročito u pogledu interne organizacije rada, uz veću inkluziju lokalne zajednice. Samo na ovakav ili sličan način, manje više, Sveti Stefan će biti pravedan, inkluzivan i podoban da bude dio Evropske i svjetske kulturne baštine i adekvatne turističke ponude. Svi drugi pokušaji koji zapostavljaju viševjekovnu istoriju ovog grada će biti prije ili kasnije osuđeni na propast. Pravedan i inkluzivan Sveti Stefan, zasnovan na promociji kulturne baštine, uz elemente visokog turizma, može ponovo biti motor razvoja Paštrovića, Budve i cijele Crne Gore, koji bi bio otvoren 365 dana u godini, po uzoru na Rovinj ili Dubrovnik. Takav Sveti Stefan treba biti reprezentativno mjesto cijele Crne Gore, gdje bi pored luksuznih i skupih vila i hotelskih soba bili i muzeji, galerije, vrhunski restorani domaće kuhinje, paštrovske i crnogorske, kao i prodavnice ekskluzivnih domaćih proizvoda sa žigom “Made in Montenegro”. Sve suprotno tome je poniženje za Paštroviće i Crnu Goru, i podrivanje principa na kojima se temelji praznik 13. jula”, zaključuje Kažanegra.

Dugačak spisak slavnih ličnosti i političara
Sveti Stefan je u prošlom vijeku odisao duhom pravog mondenskog ljetovališta, u kome je boravio svjetski džet-set.

“Izuzetno smo zadovoljni boravkom i gostoprimstvom. Zahvaljujemo kolektivu na velikoj pažnji prema meni i Jovanki, koju su nam pružili tokom boravka u ovom lijepom hotelu”, napisali su u knjizi utisaka na Badnji dan 1973. godine doživotni predsjednik SFRJ Josip Broz Tito i njegova supruga Jovanka tokom odmora u grad-hotelu “Sveti Stefan” i Vili “Miločer”.

Tito je u tri navrata boravio na Svetom Stefanu.

Na nesvakidašnjem ostrvu odsijedali su slavni svjetski glumci, režiseri i producenti - Sofija Loren, Karlo Ponti, Kirk Daglas, Doris Dej, Džeraldina Čaplin, Marija Šel, Monika Viti, Sidni Poatje, Ričard Vidmark, Silvester Stalone, Džeremi Ajrons...

Odmarali su i poznati književnici Andre Marlo i Alberto Moravija, nenadmašna balerina Maja Pliseckaja, proslavljeni šahovski šampioni Bobi Fišer i Boris Spaski, manekenka Klaudija Šifer.

Na Svecu su boravile krunisane glave, poput engleske princeze Margaret i bivšeg italijanskog kralja Umberta II Savojskog, ali i poznati svjetski političari - predsjednik Italije Sandro Pertini, premijer te države Đulio Andreoti, njemački kancelar Helmut Šmit, kanadski premijer Pjer Trudo...

Gosti su bili i čuveni bankari Maknamara i Rokfeler i drugi.

U novijoj istoriji, u grad-hotelu su boravili manekenka Naomi Kembel, kralj Instagrama Den Bilzerijan, bračni par Viktorija i Dejvid Bekam sa djecom...

Na Svecu se vjenčao teniser Novak Đoković.